Państwo świeckie czy księże?

Państwo świeckie czy księże?
Spór o rolę duchowieństwa katolickiego w Rzeczypospolitej w czasach Zygmunta III Wazy. Wybór tekstów

ISBN 978-83-7507-190-0
format B5, s. 688, liczne reprodukcje starodruków i dokumentów z epoki, indeks osobowy

Antologia staropolskich tekstów źródłowych pt. Państwo świeckie czy księże? zawiera utwory zachowane głównie w sylwach szlacheckich, reprezentujące zapomniany nurt polskiej publicystyki politycznej związany ze zjawiskiem antyklerykalizmu szlacheckiego – występującego w programie ruchu egzekucyjnego w połowie XVI w.; następnie w okresie rokoszu sandomierskiego 1606-1608; i trwającego do XVIII w., gdy na tradycyjny konflikt między szlachtą a klerem nałożyły się wpływy preoświeceniowego racjonalizmu.

Zaproponowany wybór tekstów źródłowych ma na celu nie tyle udowodnienie tezy o sile antyklerykalizmu szlachty, ile zobrazowanie złożonego charakteru jej postaw politycznych, częściowo tylko determinowanych przez czynniki wyznaniowe, oraz rewizję tradycyjnej interpretacji sporów szlachty z klerem jako konfliktu ekonomicznego lub obrony Konfederacji Warszawskiej. Może także dostarczyć czytelnikom materiału do przemyśleń nad aktualną rolą Kościoła katolickiego w przemianach cywilizacyjnych, jak i genezą różnego rodzaju postaw antyklerykalnych. Zamiarem edytorki było przypomnienie, że kultywowana przez elity szlacheckie od XV do XVIII w. koncepcja państwa świeckiego i demokratycznego stanowi integralną część polskiej tradycji politycznej, alternatywną dla unitarnej i polocentrycznej wizji kontrreformatorów spod znaku Piotra Skargi, zasługującą na przywrócenie do współczesnej świadomości historycznej.

Urszula Augustyniak jest profesorem tytularnym, historykiem epoki nowożytnej. Pracuje w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi badania z zakresu kultury politycznej, wojskowości i stosunków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a szczególnie Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1. połowie XVII w. Opublikowała m.in. monografie naukowe:Informacja i propaganda w Polsce za Zygmunta III (1981); Koncepcje narodu i społeczeństwa w literaturze plebejskiej od końca XVI do końca XVII wieku (1989); Wazowie i „królowie rodacy”. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospolitej XVII wieku (1999); Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640). Mechanizmy patronatu (2001); W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640) (2004); podręcznik akademicki Historia Polski 1572-1795 (2008) oraz edycje źródłowe: „Spisek orleański” w latach 1626-1628 (wraz z W. Sokołowskim; 1990) i Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII wieku (1992).

Spis treści

I. Wstęp

II. Dzieje konfliktu między szlachtą a duchowieństwem

III. Konfrontacja racji świeckich i duchownych – zarys problematyki

IV. Uwagi końcowe

V. Teksty źródłowe

1. Konsyderacyje niektóre ewangeliki ku poczuciu się pod tym czasem słusznie przywieść mogące [1595 1596]

2. [Jakub Sienieński], Responsa na obiekcyje panom duchownym przeciwko procesowi

Konfederacyjej [1600 1601]

3. [Jakub Sienieński], Urazy polskie tak i ruskie [1601]

4. Jakub Sienieński, Obrona teraźniejsza [1601]

5. Jakub Sienieński Aerarium publicum [1601]

6. Jakub Sienieński, Repliki krótkie na obiekcyje contra proces konfederacyjej [1602]

7. [Jakub Sienieński], Sposób pokoju pospolitego między rozróżnionemi w wierze [1602 1605]

8. Pobożnego ewangelika do braciej tegoż wyznania narodu polskiego i litewskiego przestroga i napomnienie, ręką p[ana] Kochlewskiego pisana [1595 1599, 1611]

9. Zdanie bezimiennego ewangelika o tolerancji religijnej w Polsce [1613 1615]

10. Skrypt od kogoś w sendomirskim województwie wydany, jak miała być instrukcyja na sejm od obywatelów tamecznych anno 1615

11. Egzorbitancyje względem osób duchownych [1615 1618]

12. Dyskurs pewny o niewolej szlachty polskiej, którą cierpią dla duchownych [1616]

13. Racyje, które dla różności nabożeństw chrześcijańskich w Królestwie Polskim pokoju wnętrznego żadnym sposobem wzruszać nie dopuszczają, spisane przez Jego M[ił]ości P[ana] Hieronima Moskorzowskiego [1618 1625]

14. Mowa Jego M[ił]ości Pana Andrzeja z Moskorzowa Moskorzowskiego nomine dissidentium de religione na sejmiku w Opatowie pro die 31 augusti złożonym, sejm walny warszawski anni 1627 uprzedzającym

15. Uniżona prośba do Króla Jego M[iło]ości Pana naszego Miłościwego i Rzeczypospolitej na sejm walny roku MDCXXVII nomine dissidentium in religione w uciskach ich pisana

16. Considerationes et rationes non solum necessitatem imponentes, sed etiam in foro conscientiae et politico cogentes Ich M[iło]ści P[anów] posłów ziemskich, a osobliwie diversos in religione, aby trybunału przeszłego dekreta, które vim legum sapiunt, także te, które przeciwko prawu i wolnościom szlacheckim są uczynione, zniesione były sejmową konstytucyją anni 1627

17. Solutiones na obiekcyje adversariorum: naprzód na te, które są w dekrecie trybunalskim o zbory lubelskie. Potym i na insze, któremi usiłują pokój i o niem prawa opisane jawne przez króle polskie poprzysiężone in exercenda libera religione dissidentium znieść [1627]

18. Przyczyny, dla których Ich M[iło]ść P.P. dissidentes a religione catholica, lubo między sobą rożni, jedni drugich odstępować nie mają, ale raczej communem causam spólną zgodą i mocą popierać powinni [1627]

19. Zniesienie niektórych subtelności, któremi nam jawnie prawa de pace inter dissidentes wyszpocić usiłują [1627]

20. Racyje tego, iż pax et tranquillitas inter dissidentes de religione ma być nienaruszenie zatrzymana [1627]

21. Dowody wolnego nabożeństwa dissidentium, na każdym miejscu w Koronie i państwach do niej należących [1627]

22. O powadze trybunału [1627]

23. Decreta trybunalskie że mają być zniesione dla wielu a grubych egzorbitancyjej, z których jedne zachodzą krzywdą in genere całej Rzeczypospolitej. Drugie przy całej Rzeczypospolitej etiam in specie dissidentes in religione [1627]

24. Skrupuły de conscientia [1627]

25. Głos anonima ewangelika do Króla Jego M[ił]ości i do stanów Rzeczypospolitej na sejmie anni 1631 zgromadzonych o wydanie mandatu Je[go] Król[ewskiej] M[iło]ści z kancelarii koronnej do miejskiego lubelskiego magistratu przeciw ewangelikom i o podespektowanie ewangelików z nabożeństwa idących, które się było tamże pod Trybunał 1630 stało

26. De compositione inter status [1632]

27. Desideria stanu szlacheckiego od stanu duchownego [1632]

28. Postulata Lutrów i Rusi schizmatyków na konwokacyjej warszawskiej 4 Julii 1632 tempore interregni podane

29. Fundamenta catholicae religionis ex iuribus antiquis Regni Poloniae excepta et digesta, ex occasione primi puncti et articuli dissidentium a religione [1632]

30. Konsyderacyje polityczne do wprawienia w ryzę powinności wszystkich stanów do gubernacji tego Królestwa Polskiego należących w prawie pospolitym opisanych, które z kluby swej za panowania ś[więtej] p[amięci] Na[j]jaśniejszego Zygmunta III Króla Polskiego lat 43 królującego z wielkim uszczerbkiem i niebezpieczeństwem praw, wolności ojczystych szlacheckich wypadły któresub interregno praesenti anni 1632 Rz[eczpos]p[o]lita do której jako znowu iura maiestatis Regni się wróciły, i która zawdy miała moc condendarum et corrigendarum legum et morum omnium et ordinum Regni, którym rząd tego Królestwa powierzyła

31. Considerationes de exceptione Ich M[iłoś]ościów Panów duchownych contra securitatem dissidentium in religione po sejmie anno 1632

32. Kopia listu JMci księdza superintendenta ewangelickiego do kaznodziejów ewangelickich na Litwie i Rusi mieszkających pisany sub data 1639

VI. Aparat naukowy

VII. Wykaz opracowań i źródeł cytowanych w edycji

VIII. Summary

IX. Indeks osób występujących w tekście głównym