Puszcza Białowieska 1831-1863

Piotr Daszkiewicz, Tomasz Samojlik, Bogumiła Jędrzejewska

Puszcza Białowieska w pracach przyrodników i podróżników 1831-1863

ISBN 978-83-7507-128-3
oprawa twarda, format B5, s. 208, ilustracje barwne, mapy, indeks osobowy

Ilustratorzy:

Jan Lindsay (Lintzej, 1759-1821), architekt i malarz pochodzący z osiadłej w Polsce szkockiej rodziny. Urodził się w Białymstoku, malarstwo i architekturę studiował w Rzymie, po powrocie do Polski pracował jako architekt podskarbiego wielkiego litewskiego Stanisława Poniatowskiego, bratanka króla Stanisława Augusta. W dobrach podskarbiego wznosił kościoły, dwory i pałace (np. neogotycki pałac w Korsuniu na Ukrainie, 1789).

Śladem pobytu Jana Lindsaya w Puszczy Białowieskiej jest rysunek piórem, tuszem i akwarelą Altanka wystawiona w Białowiezkiey Puszczy przez J. O. X-cia Jmci Stanisława Poniatowskiego Podskarbiego W. W. X. Litt. dla Nayiaśnieyszego Króla Jmci Stanisława Augusta Poniatowskiego, tam polującego iadąc na Seym do Grodna Roku 1784. Powstał on zapewne podczas polowania w puszczy w dniach 31 sierpnia-1 września 1784 roku. Skromny pokot widoczny na rysunku odpowiada rzeczywistości – podczas dwóch dni łowów ustrzelono dwa niedźwiedzie, cztery żubry i łosia.

Michaly Zichy (1827-1906), węgierski malarz i rysownik, kształcił się w Wiedniu. Rekomendacji swoich wiedeńskich mistrzów zawdzięczał szybką karierę w Petersburgu. W 1847 roku 20 letni Zichy został zatrudniony jako nauczyciel rysunku siostrzenicy cara Mikołaja I Romanowa. Popularność przyniosły mu wykonane w 1855 roku akwarele przedstawiające koronację cara Aleksandra II. Niedługo potem otrzymał zlecenie na serię obrazów o carskich polowaniach w lasach Gatczyny i mianowany został nadwornym malarzem carskim. W 1860 roku towarzyszył Aleksandrowi II podczas pierwszego polowania carskiego w Puszczy Białowieskiej. Powstała wówczas seria akwarel prezentowanych w niniejszej książce. Poza uwiecznianiem uroczystości dworskich i portretowaniem najważniejszych osobistości imperium, obowiązki Zichy’ego obejmowały między innymi projektowanie talii kart dla cara Aleksandra II czy malowanych wachlarzy dla carycy Marii. Marzący o uprawianiu prawdziwej sztuki Zichy opuścił Rosję w 1870 roku. Nie powiodło mu się jednak ani w ojczyźnie, ani w Paryżu – wszędzie spotykał się z chłodnym przyjęciem i krytyką. W 1883 roku Michaly Zichy powrócił do Petersburga na swe dawne stanowisko, tym razem u boku nowego cara – Aleksandra III. Z jego dworem Zichy najprawdopodobniej odbył swą drugą podróż do Puszczy Białowieskiej. W 1894 roku car polował w Puszczy i wizytował nowo zbudowany pałac w Białowieży. Dowodem na to, że wśród pierwszych gości pałacu znajdował się również Michaly Zichy, jest zachowana w Państwowym Muzeum Ermitażu w Sankt Petersburgu akwarela przedstawiająca rodzinę carską podczas obiadu w jadalni białowieskiego pałacu, datowana na 1894 rok i podpisana przez Zichy’ego.

Rudolf Żukowski (1814-1886), malarz urodzony w Białymstoku, skończył studia artystyczne w St. Petersburgu w 1839 roku. W latach 40. XIX wieku zdobył uznanie jako ilustrator czasopism i książek, w tym baśni. Wykonywał też portrety, malował sceny batalistyczne (np. przedstawienia wojny krymskiej). Scena z polowania na żubry jest jedynym znanym białowieskim śladem w twórczości Żukowskiego. Nie wiadomo, czy artysta kiedykolwiek przebywał w Puszczy Białowieskiej. Sposób przedstawienia żubrów przywodzi na myśl wykonaną 30 lat wcześniej (ok. 1821 roku) rycinę Jakuba Sokołowskiego (zob. Daszkiewicz P., Jędrzejewska B., Samojlik T. 2004. Puszcza Białowieska w pracach przyrodników 1721-1831. Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa), co sugeruje, że w scenie polowania żubry nie były rysowane z natury.

Juliusz Kossak (1824-1899), malarz i rysownik specjalizujący się w tematyce historycznej i batalistycznej oraz przedstawieniach koni. Ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim, jednocześnie kształcił się pod okiem doświadczonych malarzy. W 1855 roku wyjechał do Paryża, gdzie studiował zbiory muzealne. Po powrocie do Warszawy w 1860 roku został kierownikiem działu artystycznego „Tygodnika Ilustrowanego”. W 1868 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie angażował się w działalność kulturalną, skupiając wokół siebie miejscową elitę artystyczną. Nie wiadomo, czy Juliusz Kossak kiedykolwiek odwiedził Puszczę Białowieską. Zamieszczony tu rysunek łosia sygnowany przez Juliusza Kossaka jest niemal dokładną (choć zwierciadlaną) kopią ryciny Jakuba Sokołowskiego z ok. 1821 roku (zob. Daszkiewicz P., Jędrzejewska B., Samojlik T. 2004. Puszcza Białowieska w pracach przyrodników 1721-1831. Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa).

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Urzędowa notatka o Puszczy Białowieskiej z 1831 roku

2.1. Anonimowy raport

2.2. Anonim: Statystyczny opis Puszczy Białowieskiej w Guberni Grodzieńskiej

3. Piotra Szrettera wspomnienia z Puszczy Białowieskiej sprzed 1831 roku

3.1. Piotr Szretter w ojczyźnie i na wygnaniu

3.2. Piotr Szretter: Opisanie geograficzne, historyczne i zoologiczne Puszczy Białowieskiej

4. Konstanty I. Arseniew – notatki z podróży przez Puszczę Białowieską w 1845 roku

4.1. Początki zainteresowania rosyjskich uczonych Puszczą Białowieską

4.2. Konstanty Iwanowicz Arseniew: Puszcza Białowieska (notatki z podróży)

5. Dymitr J. Dołmatow – chwytanie i hodowla żubrząt w Puszczy Białowieskiej w 1846 roku

5.1. Naczelny Nadleśny Guberni Grodzieńskiej i jego zainteresowanie żubrami

5.2. Dymitr J. Dołmatow: Notatka o schwytaniu żubrów [w 1846 roku]

6. Franz Müller – wyprawa do Puszczy Białowieskiej w 1851 roku

6.1. Misja austriackiego profesora weterynarii

6.2. Franz Müller: Notatka o podróży do Grodna i Puszczy Białowieskiej oraz o żubrach

7. Puszcza Białowieska w Opisaniu lasów Aleksandra Połujańskiego (1854 rok)

7.1. Białowieskie lasy okiem carskiego komisarza leśnego

7.2. Aleksander Połujański: Opisanie lasów Królestwa Polskiego i guberni zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym

8. Wizyta w Puszczy Białowieskiej w 1856 roku we wspomnieniach Józefa Dunin Karwickiego

8.1. Podchody żubrów i oswojony ryś

8.2. Józef Dunin Karwicki: Z moich wspomnień

9. Jacques Boucher de Crévecoeur Perthes o Puszczy Białowieskiej i żubrach w 1856 roku

10. Tło pierwszego carskiego polowania w Puszczy Białowieskiej (1860 rok)

10.1. Kulisy organizacji wizyty cara Aleksandra II w Białowieży

10.2. Anonim: Z pod Białowieskiej Puszczy

11. Pierwsze carskie polowanie w Puszczy Białowieskiej w 1860 roku

11.1. Polowanie Aleksandra II według oficjalnego wydawnictwa Imperatorskiej Akademii Nauk

11.2. Anonim: Polowanie w Puszczy Białowieskiej

12. Głos o Puszczy w paryskim „Kołokole” A. Hercena z 1861 roku

12.1. Puszcza Białowieska w piśmie rosyjskiej emigracji

12.2. Anonim: Mroczna sprawa

13. Urzędowa notatka o Puszczy Białowieskiej z 1861 roku

13.1. Opis puszczy w czasopiśmie Ministerstwa Dóbr Państwowych

13.2. Anonim: Wybrane informacje na temat obecnego stanu Puszczy Białowieskiej

14. R. T. Viennot – popularyzacja wiedzy o żubrze (1862 rok)

14.1. Referat o żubrze na posiedzeniu francuskiego towarzystwa naukowego

14.2. R. T. Viennot: Nota o żubrze

15. Paweł Bobrowski – zbiór materiałów dotyczących Puszczy Białowieskiej (1863)

15.1. Puszcza w kompilacyjnej pracy carskiego generała

15.2. Paweł Osipowicz Bobrowski: Materiały do geografii i statystyki Rosji zebrane przez oficerów sztabu generalnego. Gubernia Grodzieńska

16. Wacława Przybylskiego wrażenia z Puszczy Białowieskiej (1863)

16.1. O żubrach i bizonach w popularnym warszawskim tygodniku

16.2. Wacław Przybylski: Notatki z wycieczek po kraju. Puszcza Białowieska i żubry

Posłowie

Biogramy ilustratorów

Indeks osobowy